فرسودگی شغلی درکارکنان

* سید مصطفی حسینی ( هیات مرکزی وزارت بهداشت )

پیشگفتار:

آیا تاکنون برای شما پیش آمده است که به دلیل درگیر بودن به کارهای مختلف و نداشتن فرصت برای استراحت کافی، احساس کنید حال خوبی ندارید، حوصله شما برای کار کردن ، ملاقات با دوستان ، حرف زدن با دیگران و هرگونه برقراری ارتباط با همکاران، روسا و مرئوسان کم شده است؟ اکنون می دانیم که در کشورهای صنعتی پیشرفته ، درصدی از کارکنان هر سازمان ، گرفتار فرسودگی شغلی و عوارض گوناگون و گاه شدید آن هستند و از این بابت صدمات مالی و جانی قابل توجه به خانواده آنان و سازمان محل کارشان وارد می شود. فرسودگی شغلی از جمله مفاهیمی است که در یک دهه اخیر مورد توجه روانشناسان صنعتی و سازمانی در غرب و شرق دور و به ویژه ژاپن قرار گرفته و آشنایی ما در ایران با این مفهوم ، سابقه کمتری دارد. در ذیل قصد داریم شما را با تعاریف ، رویکردها  ، مراحل ، نشانگان و عوامل ایجاد کننده فرسودگی شغلی آشنا سازیم.

تعاریف فرسودگی شغلی

فاریر(1983) در تعریف فرسودگی شغلی می نویسد: فرسودگی شغلی حالتی از خستگی جسمی ، عاطفی و روحی است که در نتیجه مواجهه مستقیم و دراز مدت فرد با مردم و در شرایطی که از لحاظ هیجانی طاقت فرساست، در وی ایجاد می شود.

به نظرمَزلچ  و جکسون ، فرسودگی شغلی عبارت است از کاهش قدرت سازگاری فرد بر اثر عوامل فشارزا و نشانگان خستگی جسمی و هیجانی.

فرودنبرگر اولین شخصی است که در سال 1975 از واژه فرسودگی شغلی با مضمون امروزی آن استفاده کرده و فرسودگی شغلی را حالتی از خستگی هیجانی و جسمانی دانسته است که از شرایط موجود در محیط کار نشأت می گیرد.

رویکردهای مختلف نسبت به فرسودگی شغلی

1- مدل کَپنر: در مدل کَپنر ، بین دو متغیر فشارها و آشفتگی روانی ، رابطه مثبت وجود دارد.

2- رویکرد تعاملی چرنیس: در مدل چرنیس ، حرکت به سمت فرسودگی شغلی به ترتیب ، شامل مراحل زیر است:

·         فشار روانی

·         آشفتگی روانی

·         مقابله دفاعی

3- رویکرد روانشناختی – اجتماعی: فرسودگی شغلی یک ساختار چند بعدی می باشد که از سه مولفه مربوط به هم تشکیل شده است این مولفه ها عبارتند از:

·         مولفه اول: تحلیل یا خستگی هیجانی

·         مولفه دوم : مسخ شخصیت

·         مولفه سوم: احساس موفقیت فردی

4- رویکرد بالینی: فِرودنبرگر فرسودگی را یک حالت خستگی و تحلیل رفتگی می داند که از کار سخت و بدون انگیزه ناشی می شود .

ِفرودنبرگر گروه های زیر را به عنوان کارکنانی که بیشتر دچار فرسودگی شغلی می شود معرفی کرده است:

v      کارکنان و کارمندان فداکار و متعهد به سازمان و کار:

نمونه ای از این کارکنان کسانی هستند که در مراکز مشاوره ، مراکز پیش گیری از بحران ها و مراکز دیگری که به مردم  خدمت می کنند به کار مشغول هستند و می کوشند به دیگران کمک کنند.

v      افرادی که سازمان را جایگزین زندگی اجتماعی خود کرده اند:

 این گروه  از کارکنان افرادی هستند که زندگی بیرون از اداره برای آنان رضایت بخش نیست، تعهد بیش از حد به کار دارند و به مدت طولانی نیز در سازمان کار می کنند.

v      افرادی که دارای شخصیت سلطه طلب هستند:

 به اعتقاد فرودنبرگر، افراد سلطه طلب نیز آمادگی لازم برای گرفتار آمدن به فرسودگی شغلی را دارند این افراد نیاز دارند تا دیگران را به شدت کنترل کنند آنها معتقدند که هیچ یک از افراد نمی توانند وظایف شغلی خود را آنچنان که شخص آنان انجام می دهد انجام دهند.

 

v      مدیران:

 گروه دیگری که استعداد زیادی برای مبتلا شدن به فرسودگی شغلی را دارند مدیرانی هستند که بیش از حد کار می کنند.

کار بیش از حد مدیران منجر به خستگی جسمی و روحی آنان می شود و این رویداد نیز اولین گام رسیدن به فرسودگی شغلی است.

مراحل فرسودگی شغلی

مراحل پنج گانه فرسودگی شغلی عبارتند از :

1- مرحله ماه عسل: در این مرحله فرد احساسات شادمانی و سرخوشی ناشی از برخورد با شغل جدید را تجربه می کند این احساسات عبارتند از: تهییج ، اشتیاق ، غرور و چالش

2- مرحله کمبود سوخت: در این مرحله فرد نوعی احساس مبهم زوال ، خستگی و گیجی را تجربه می کند. نشانه های این مرحله عبارتند از: نارضایتی شغلی ، عدم کارایی ، اختلال در خواب و احساس خستگی

3- مرحله نشانه مزمن: نشانه های عادی این مرحله عبارتند از: فرسودگی مزمن ، بیماری جسمی ، خشم و افسردگی

4- مرحله بحران: در این مرحله فرد احساس می کند که بر او ستم رفته است و تمایلات مربوط به بدبینی ، شک و تردید نسبت به خود، در او افزایش می یابد.

5- مرحله برخورد با دیوار: این مرحله از نشانگان فشار روانی ناشی از فرسودگی شغلی  با به پایان رسیدن نیروی فرد برای سازگاری با محیط کار مشخص می شود و احتمال دارد در این مرحله فرد شغل خود را از دست بدهد.

علایم هشدار دهنده فرسودگی شغلی

·         احساس پوچی

·         احساسات و هیجان های منفی

·         از دست دادن انگیزه

·         افسردگی  

·         سیکل نادرست

·         عقب نشینی احساسات

·         کاهش عملکرد

·         کاهش سطح سلامت جسمی

·         مشکلات بین فردی

·         یأس و ناکامی

عوامل بوجود آورنده فرسودگی شغلی عبارتند از:

 1- عوامل اجتماعی

 2- عوامل شغلی و مرتبط با محیط کار فرد

 3- عوامل فردی ( یاشخصی)

عوامل شخصی و سازمانی درفرسودگی شغلی:

عوامل سازمانی: فشارهای شغلی معمولی ( از قبیل سنگینی کار ، محدودیت زمانی و ابهام و تضاد در نقش) بیش از فشارهای مربوط به مراجعان ، با فرسودگی شغلی ، رابطه دارند.

از دیگر عوامل سازمانی موثر در فرسودگی شغلی

1-      انتظارات شغلی  2 - انتظار پیشرفت   3- انتظارات سازمانی

عوامل شخصیتی

1-      سطوح پایین شهامت

2-      عزت نفس کم

3-      ضعف مرجع کنترل داخلی

4-      شیوه مقابله اجتناب کننده

برای جلوگیری از روند رشد فرسودگی شغلی باید اقدامات زیر انجام گیرد:

·         آشنایی با مسئله

·         کوشش در پیدا کردن راه حل

·         به اجرا گذاشتن تصمیمات

·         پی گیری در این مورد که آیا نتایج اقدامات مفید بوده اند یا خیر

راهبردهای سازمانی مقابله با فرسودگی شغلی

1-      افراد را در هسته گزینش به کاری بگمارید که به آن علاقمند هستند و از ویژگیهای شخصیتی لازم برای انجام دادن درست وظایف شغلی برخوردارند.

2-      برای متصدیان مشاغل گوناگون گزینش دوره های آموزشی مناسب تشکیل دهید.

3-      موجباتی را فراهم آورید که مهارت های افراد تحت نظارت شما در زمینه کنترل موقعیت ها ، افزایش یابد.

4-      از روش های تنبیهی و توبیخ کمتر استفاده کنید و اگر قصد دارید افراد تحت نظارت شما بهتر کار کنند روش های شرطی کردن عامل را به کار گیرید.

5-      شرایط خطرآفرین در گزینش را به حداقل برسانید.

6-      شبکه های ارتباطی در گزینش را بهبود ببخشید.

منبع:

کتاب بهداشت روانی درمحیط کار تالیف : پروفسور محمود ساعتچی